Haz

i. (Ar. ḥaẓẓ “pay, nasip”) 
Bir şeyin insana verdiği hoşa giden tatlı duygu, zevk: Evliyâdan şol nefesler kim gelir / Bay u yoksul cânı andan haz alır ( şık Paşa). Başka yıldızda bir hayât imiş o / His ve haz yüklü kâinât imiş o (Yahyâ Kemal). Bir mısrâı bile bu derece kuvvetle anlaşılan dîvanlardan meğer ecdat ne türlü hazlar duyarmış (Rûşen E. Ünaydın). (Kubbealtı Lugati, “Haz”)

Hedone

Çoğu zaman cinsel zevk ve hoşgörü yoluyla aşırı bir zevk arayışı anlamına gelen "hazcılık" kelimesinin günümüzde çok özel bir anlamı var. Duygular da dahil olmak üzere dünyanın birçok yönü gibi, antik Yunanistan'da zevk de bir tanrı tarafından kişileştirilmiştir. Yunan mitolojisinde Afrodit’in oğlu, aşk tanrısı Eros (Cupid) ile ölümlü sevgilisi Psyche'nin ölümsüzler dünyasında birleşmesinden doğan kızı Hedone (daimona) zevk ve hazzın kişiselleştirilmiş ruhuydu.

Güzellik bazen zevk getirebilse de Hedone hayatın diğer yönleriyle de bağlantılıydı. Bir ok atışıyla partnerleri birbirine çeken Eros, özellikle romantik aşkın tanrısıydı ve gücü genellikle cinsel çekicilik olarak yorumlandı. Eros'un çiftlerde uyandırdığı arzu ve çekiciliğin sonucu Hedone de özellikle cinsel zevkle ilişkilendirilmişti. Romalılar ona “Voluptas” adını verdiler ve onu birçok zevk türünü tanımlamak için kullandılar. Voluptas, cinsel duyguların yanı sıra maddi zenginlik ve rahat bir yaşamın zevklerini de temsil ediyordu.

O (Tanrıça Hedone), insanların kalplerinde sevgi ve tutku uyandıran Zevk Perisi’dir. Tahtı Himeros Tapınağı'ndadır, ancak orada çok sık bulunmaz, bulabildiği herhangi bir kişinin kalbine aşk ateşi yakmak için insan kasabalarına gitmeyi tercih eder. Silahları, parfümlü bir aşk meşalesi ve bir mersindir. Başına mersin ağacı koyduğu faniler, ağızlarından güvercinler, arılar ve kelebekler doğarken, aşk ve zevke mısralar söyleyen, kendinden geçmiş birer şaire dönüşürler. Bu şairler onun rahipleri olur ve ona tutkuyla bağlanırlar. 
 Constructed Mythology, “Goddess Hedone”

Hedone neşe ve keyif getiren bir tanrıçaydı. Sıradan insanlar zevk tanrıçasını benimsemiş olsalar da antik dünyanın önde gelen düşünürlerinin birçoğu tanrıça hakkında daha olumsuz bir görüşe sahipti. Zevkin ahlaksız ve mantıksız davranışlardan gelebileceğini kabul eden filozofların bazıları onu bir yozlaşma kaynağı ve tehlikeli bir güç olarak görüyorlardı.  

“Zevk tanrıçasının insanların yaşamlarında olumlu bir güç olarak karşılanması beklenebilir. İster cinsel zevk ister daha genel zevk duyguları olsun, bazı insanlar Hedone'yi benimsedi. Ancak birçok filozof için Hedone bölücü bir karakterdi. Bazı erkeklerin güvenmediği bir duyguyu kişileştirdi. Aristoteles ve Epikuros, Hedone fikrine ölçülü bir yaklaşım benimsediler. Tamamen reddetmeseler de takipçilerini Hedone'nin nihayetinde olumsuz etkiler yaratabileceği konusunda uyardılar. Aristoteles hazzı “pathe” denen daha büyük bir kavramın yarısı olarak düşündü. Pathe’nin diğer yarısı acıydı.” (Greenberg, 2021)

Yunanistan'ın önde gelen filozoflarına göre bir anlık zevk, ideallerine göre yaşanmış bir hayat kadar zevk getirmiyordu. Yunan felsefesinin önde gelen okullarından bir diğeri, Hedone ve onun alanı hakkında daha da olumsuz bir görüşe sahipti. Stoacılar, zevk tanrıçasının bir kötülük gücü olduğuna inanıyorlardı. Zevk duygularına teslim olan kişilerin daha fazla mantıksız davrandıklarını savunan Stoacıların rasyonel dünya görüşünde, tek rolü yoğun bir duygu uyandırmak olan tanrıça Hedone'ye yer yoktu.

Hedonizm

Bireyin haz almasına odaklanan “Hedonizm” akımının kelime kökü zevk tanrıçası Hedone’den gelir. Türkçe anlamı hazcılık olarak bilinen bu akımın düşünürlerine göre en üstün iyilik hazdır. Doğrudan hazzı temel alan bir öğreti olan Hedonizm felsefesinin kurucusu aynı zamanda hedonist bir okul olan “Kirene (Kyrene) Okulu”nun da kurucusu ve Sokrates'in öğrencisi olan Aristippos'tur (M.Ö. 435-355). Bu akım daha sonra Epikuros tarafından devam ettirilmiştir. 

Aristippos’un felsefesinde Hedonizm

Aristippos felsefesini “Doğru yaşamak nedir?” sorusuyla geliştirmiştir. Ona göre ulaşılmak istenen ve ulaşılması gereken hedef yalnızca hazdır. Hazzı felsefi bir kategori haline getiren filozof haz türleri arasında herhangi bir ayrım gözetmez; ona göre hazlar nitelik olarak değil nicelik olarak birbirinden ayrılırlar ve bedensel olsun, zihinsel olsun hazlar önemlidirler.

Haz kavramı Sokratesçi bilgi anlayışıyla da bir şekilde ilişkilendirilmiştir. Hazza ulaşmak için bilgi bir koşul olarak görülür. Farklı bir yoldan mutluluk yine bilgiyle ulaşılabilen bir şey olarak belirtilmiş olmaktadır. Çünkü bilgi, bu anlayışa göre önyargılardan, boş dini inançlardan, insanı hazdan uzaklaştıran eğilimlerden kurtarabilecek yegâne güçtür. Bilgi sayesinde insan kendine olan güvenini kazanır ve dış dünyanın hazzı engelleyen koşullarını bertaraf edebilir.

Hedonizm akımına göre ahlaki eylemleri yapmamızın sebebi hazdır. Buradaki haz da mutluluktur. Yapılan eylem eğer haz veriyorsa doğru bir eylemdir. Hedonist düşünürler insan davranış amacının haz olması gerektiğini savunurlar. Hedonizm özellikleri belirgin olarak görülen kişilere ‘’Hedonist’’ veya ‘’Hazcı’’ adı verilir. Bu kişilerde genel olarak aşağıdaki özellikler görülür:

• Dünya üzerindeki her türlü zevki tatmak isterler.
• Zevklerin önündeki bütün engellere karşıdırlar.
• Bütün kutsal değerli yok sayarlar çünkü kendilerini çok değerli görürler.
• Hedonist kişiler kendi zevkleri için her şeyden vazgeçebilirler.
• Ölüm gerçeğini yok sayarlar.
• Cinsel hedonizm ön planda olabilir. Bu aşamada cinsellik her şeyden üstündür. 
  (mitolojiktanrilar.com, 2022)

Hedonizm öğretisinde zevkin, doğası gereği iyi; acının, doğası gereği kötü olduğu düşünülmektedir. Bu öğreti, bir bakıma zevkin acıya üstünlüğünü “mutluluk” olarak tanımlar. Zevkleriniz acılarınızdan ne kadar uzaksa, o kadar mutlusunuz demektir. Bu nedenle bir hedonistin temel dürtüsü, zevkin peşinden koşup, acıdan kaçınmaktır. Zevk-acı ikilisi en belirgin bir şekilde hedonizmin savunucularından Epikuros’un öğretisinde görülür. 

Epikuros’un felsefesinde Hedonizm

Epikürizm öğretisi M.Ö 307 yılına kadar uzanır. Epikuros’un düşüncesinin temelinde mutluluk ve yaşama bağlılık yatar. Epikürizm, mutluluk anlayışında acının yokluğu ve basit bir yaşamı savunmasında farklılık gösterse de bir hedonizm biçimi olarak düşünülebilir; fakat epikürizmi hedonizm ile eş değer tutmak hatalı bir düşünce olur. Epikür için mutluluk, bedensel ve özellikle de zihinsel acıların tamamen yokluğudur. Epikür, zevklerimizi belirli bir seviyede tutmamızı öğütlerken, hedonizm zevklerimizi en üst noktaya çıkarmamızı söyler. (Mor, 2021)

Epikuros, çevresindeki insanların sefaleti ve korkusundan etkilenmiş ve bunun yerine yalnızca insanları mutlu eden şeylere odaklanmıştır. Amacı gördüğü sefalete bir çözüm bulmaktı. Bu, onu zevk ve acının sürekliliğini düşünmeye yöneltti. Açıkçası, insanların hayatlarında daha az acı ve daha fazla zevkle daha mutlu olacakları aşikardı, ancak sadece zevkli deneyimlerin sayısını arttırmak çözüm değildi. Epikuros'a göre bazı zevkler, orijinal zevkin iyi olduğundan çok daha kötü sonuçlar doğurabiliyordu. İnsanları daha mutlu etmenin çözümü, anlık tatmin için şehvetli zevklere dalmak yerine, acı veren kaynakları ortadan kaldırmaktı. 
Epikuros, felsefeyi mantık ve matematiğin soyut fikirlerini araştırmanın bir yolu olarak değil, mutlu bir hayata ulaşmak için pratik bir sistem olarak gördüğü için, Sokrates ve Platon da dahil olmak üzere diğer birçok filozofun çalışmalarını küçümsüyordu. Diğer filozofları hor görmesi, çağdaşları olan Atina Stoacıları tarafından bu kadar şiddetle saldırıya uğramasının sebeplerinden biriydi. 

Epikuros’un peşinde olduğu şey kaygıdan kurtulmak (Yunanca ataraxia) ve sakin bir hayat sürdürebilmekti. Kaygıyı ortadan kaldırarak ve hayatın basit zevklerinden zevk alarak mutlu olunacağına inanan Yunan filozofu Epikursos’un öğretisinde haz en yüksek iyiliktir. Onun felsefesi, kendisini eleştirenlerin varsaydığı gibi, geleneksel ahlaka yönelik bir benmerkezcilik değil daha ziyade, insanları uzun vadede daha mutlu eden ve belki de ironik bir şekilde, neredeyse bir yan etki olarak birinin ahlaklı ve erdemli olmasına neden olan hayatın basit zevklerine odaklanmaktı. Epikuros, çoğunlukla felsefe yaparak ve gerçekten neye ihtiyacımız olduğuna dair mantıklı sonuçlara vararak, sıkıntının ana kaynaklarını belirlemeye ve onları ortadan kaldırmaya çalıştı. (Blake, 2021)

Zevk peşinde koşmak ahlaki açıdan iyi bir şey olabilir mi?

Hedonizm öğretisi dünyadan zevk almayı amaçlar. Öyle ki bazı durumlarda bu zevk alma felsefesi, uç noktalara kadar gidebilmektedir. Bu nedenle bu öğretinin bazı kısımları fazlasıyla tartışılmıştır. Zevkin iyi, acının kötü olarak tanımlandığı yerde, bazı ahlaki sorunların oluşmaya başladığını savunan filozoflar hedonizmi kapsamlı bir şekilde eleştirmişlerdir.

Hazcılıkta, doğası gereği bir bencillik de vardır. Kişiler, haz için kendi kişisel arayışlarına odaklanırlar ve kendilerini, başkalarının önüne koyarlar. Buna bağlı olarak, hazza ulaşma yolunda toplumsal sorumluluklarını ihmal ederler. Bu nedenle hedonizmin genel geçer popülasyon için ahlaki bir rehber olduğunu söylemek güçtür; en nihayetinde hedonizm, toplum için önemli olan özgürlük ve adalet gibi diğer değerleri görmezden gelir. (Mor, 2021)

Klinik Psikolog Şehnaz Tuna
20 Mayıs 2023

KAYNAKÇA

• Anonim. Goddess Hedone. Constructed Mythology. Erişim 19 Mayıs 2023. https://conmyth.fandom.com/wiki/Goddess_Hedone
• Anonim. Hedonizm nedir? Hazcıların 6 özelliği. Mitolojik Tanrılar. Erişim 19 Mayıs 2023. https://mitolojiktanrilar.com/hedonizm-nedir-hazcilarin-6-ozelligi/
• Blake, T. (2021). Epicurus’ philosophy: The pursuit of pleasure as a moral imperative. The Collector. https://www.thecollector.com/epicurus-philosopher-pleasure-moral-imperative/#
• Greenberg, M. (2021). Who was Hedone in Greek mythology? Mythology Source. https://mythologysource.com/who-was-hedone/
• Kubbealtı Lugatı. Erişim 20 Mayıs 2023. http://lugatim.com
• Mor, E. (2021). Hedonizm: Hazcılık felsefesi nedir? Zevk ve acı, insanlığın ahlaki rehberi olabilir mi? Evrim Ağacı. https://evrimagaci.org/hedonizm-hazcilik-felsefesi-nedir-zevk-ve-aci-insanligin-ahlaki-rehberi-olabilir-mi-9780